عواقب توجه به ظواهر در علم؛
مدرک گرایی، بی هویتی دانشگاه و آمارسازی برای رشد علمی کشور
جاوید شو: مشاهده نکردن تاثیر اجتماعی و اقتصادی تحقیقات در کشور و در رفاه حال جامعه، تولید مقاله بدون توجه به کاربردی بودن و مسئله محور بودن آن، گسست ارتباط دانشگاه، صنعت و جامعه و... نشان دهنده این است که فضای دانشگاهی ایران در پدیده «فرم گرایی علمی» گرفتار شده است. چنانچه این مسئله حل نشود، تبعات جبران ناپذیری بر بدنه آموزش عالی کشور و به تبع آن به جامعه وارد خواهد شد.
به گزارش جاوید شو به نقل از ایسنا، با وجود افزایش تعداد مقالات و نرخ رشد بروندادهای علمی کشور در سالهای اخیر، چه در سطح ملی و چه در سطح بین المللی، خیلی از تحقیقات بیان گر این است که هنوز از نظر کیفیت و اثرگذاری علمی وضعیت مطلوبی نداریم.
پژوهش های مختلفی که به بررسی فاکتورهای نوآوری و جایگاه ایران پرداخته اند، اذعان دارند که به نسبت تعداد بروندادهای علمی، کشور ما در مقایسه با کشورهای منطقه، با وجود ارتقای رتبه در سالهای اخیر، هنوز به جایگاه مطلوب خود نرسیده است.
اگرچه آمارهای پایگاه استنادی علوم جهان اسلام حاکی از این است که در سه سال متوالی (۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹) ایران رتبه اول کشورهای اسلامی را به لحاظ کمی در بروندادهای علمی داشته است؛ اما جایگاه کشورها به لحاظ شاخص «اقتصاد دانایی» حاکی از آنست که کشور ایران در میان کشورهای دنیا، جایگاه ۹۳ و در میان ۲۵ کشور جنوب غرب آسیا، رتبه ۱۳ را دارد.
فرم گرایی علمی و توجه به ظواهر پژوهش
همچنین عدم مشاهده اثر اجتماعی و اقتصادی پژوهش های انجام شده در کشور در رفاه حال جامعه حاکی از تولید صرف مقاله بدون توجه به مسئله محور و کاربردی بودن آن، گسست ارتباط دانشگاه و صنعت، نبود ارتباط ارگانیک بین جامعه و دانشگاه و عدم احساس مسئولیت اجتماعی، نشان دهنده این است که فضای دانشگاهی ایران در پدیده ای تحت عنوان «فرم گرایی علمی» گرفتار شده است.
فرم گرایی علمی در پایین ترین سطح، به شیوه نمادین در ارائه اطلاعات گفته می شود و در بالاترین سطح شامل در نظر گرفتن بدیهیات است. در نظام آکادمیک فرم گرا، بجای اینکه محتوا یا صداقت در جمع آوری داده ها و صداقت در نگارش گزارش های علمی اهمیت پیدا کند، نحوه شکل خلق دانش اهمیت پیدا می کند.
همچنین افراد بیشتر به چارچوب های ظاهری انجام پژوهش و گزارش نویسی توجه می کنند تا به اینکه آیا پژوهش دارای مسئله مشخصی است؟ و آیا محتوای آن به حل مسئله توجه داشته؟ و یا تنها برای بهره مندی از ارائه آن به نظام دانشگاهی تنظیم شده است؟
پدیده فرم گرایی علاوه بر نظام دانشگاهی در رفتارهای اجتماعی و سایر عرصه های زندگی افراد نیز نمود پیدا کرده است و چنانچه این مسئله حل نشود، تبعات جبران ناپذیری بر بدنه آموزش عالی کشور و به تبع آن به جامعه وارد خواهد شد. همین طور روزبه روز از کیفیت تولیدات علمی کم می شود و از رشد و توسعه علم و فناوری دور خواهیم شد که می تواند جایگاه ایران در اقتصاد دانش و به تبع آن رشد اقتصادی و توسعه پایدار جامعه را نیز تحت تاثیر خود قرار دهد.
باتوجه به همین مسائل، پژوهشگران با انجام یک مطالعه، عوامل در رابطه با ظهور پدیده فرم گرایی علمی در نظام دانشگاهی ایران و راه های برون رفت از آنرا مورد بررسی قرار دادند.
در این مطالعه که با روش کیفی انجام شد، پژوهشگران با ۱۳ نفر از صاحب نظران و سیاست گذاران دانشگاهی بعنوان متخصصان این حوزه، مصاحبه انجام دادند. مصاحبه با سیاست گذاران دانشگاهی نشان داد که پدیده فرم گرایی علمی با عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و نهادی مرتبط می باشد.
نقش سیاست های اقتصاد غلط در مشکلات پژوهش
عوامل اقتصادی به سیاست های اقتصادی غلطی گفته می شود که منجر به عدم پیشرفت و عدم توسعه پایدار اقتصادی در کشور و متعاقب آن ایجاد مشارکت معیشتی و اقتصادی و تأثیرات سوء بر بروندادهای علمی در جامعه دانشگاهی شده است.
پژوهشگران این مطالعه معتقدند که ابهام در سیاستگذاری های اقتصادی، نقصان حمایت گری مالی و اقتصادی، مزایای اقتصادی کمی زدگی بخشنامه های تشویقی، همچون عوامل اقتصادی در رابطه با فرم گرایی علمی است.
شرکت کنندگان در پژوهش براین باورند که اقتصاد دولتی و غیررقابتی، فقدان عقلانیت پایدار اقتصادی، عدم استقلال اقتصادی طبقات اجتماعی، عدم ارتباط با صنعت و غیرکاربردی بودن علم در صنعت و جامعه، از عوامل اقتصادی مهم در ظهور پدیده فرم گرایی علمی در نظام دانشگاهی کشور شمرده می شود.
همچنین تضاد بین نظام دستمزد، عرضه و تقاضا، حمایت های ناکافی و کم مالی از تحقیقات و مشارکت معیشتی و اقتصادی جامعه دانشگاهی و همین طور وجود محرک های مالی و اقتصادی و جوایز مالی و بخشنامه های تشویقی که به مقالات تعلق می گیرد، در ایجاد فرم گرایی علمی مؤثر است.
نقش مدرک گرایی و خالی شدن دانشگاه ها از نخبگان علمی
در این مطالعه عنوان شد که عوامل اجتماعی مانند کسب شهرت اجتماعی و توده ای شدن دانشگاه ها همچون عوامل مؤثر در بروز این پدیده هستند. شرکت کنندگان در این مطالعه معتقدند که مدرک گرایی و روی آوردن به دانشگاه برای کسب مدرک، شغل مناسب، حیثیت اجتماعی، می تواند منجر به ظهور پدیده فرم گرایی علمی شود. همین طور خالی شدن دانشگاه ها از نخبگان علمی و فقدان جایگاه و قدرت پیشگامی دانشگاه در جامعه، از دیگر عوامل اجتماعی فرم گرایی علمی است.
یکی دیگر از عواملی که در این مطالعه بعنوان عامل مؤثر در پدیده فرم گرایی مطرح شد؛ عوامل فرهنگی بود. عوامل فرهنگی، به مجموعه خرده فرهنگ های غلط رایج در میان جامعه دانشگاهی گفته می شود که مانعی برای دستیابی به رسالت اصلی دانشگاه ها است. از دیدگاه شرکت کنندگان در این پژوهش، کپی کاری، موازی کاری، تقلب، لابی گری در چاپ مقالات، عدم تعهد و تدین، راحت طلبی، ظاهرگرایی در پژوهش و نگاه کاسب کارانه به پژوهش، عوامل فرهنگی ظهور پدیده فرم گرایی علمی در نظام دانشگاهی ایران محسوب می شوند.
نگاه سیاسی و آمارسازی برای جایگاه علمی کشور
در این مطالعه عنوان شده است که عوامل سیاسی مانند حاکمیت نگاه سیاسی نسبت به مسائل پژوهشی و دستیابی به چشم انداز ترسیم شده در اسناد بالادستی در ایجاد فرم گرایی مؤثر هستند. برخوردهای سیاسی با مسائل پژوهش، تعیین اولویت پژوهش از طرف جناح های سیاسی خاص برای دانشگاه، پاسخگویی دانشگاه به افراد با نفوذ سیاسی، مداخلات سیاسی در آزادی عمل دانشگاه ها و جلوگیری از استقلال عمل و علم دانشگاه ها بمنظور رسیدن به مقاصد سیاسی و شرط دارا بودن مدارک تحصیلی بالا برای ورود به عرصه سیاست ازجمله عوامل سیاسی ظهور پدیده فرم گرایی علمی هستند که شرکت کنندگان پژوهش به آنها اشاره داشتند.
همچنین آمارسازی با جهت نشان دادن جایگاه علمی کشور، رسیدن به چشم انداز ایران ۱۴۰۰، رسانه ای کردن تولیدات کمی دولت ها و عدم نظارت روی سیاستگذاری های فرادستی، از عوامل سیاسی ظهور پدیده فرم گرایی علمی قلمداد می شود.
نقش بی هویتی دانشگاه و قوانین و مقررات سخت گیرانه
در این مطالعه عنوان شد که عوامل نهادی نیز در ایجاد این پدیده مؤثر است. عوامل نهادی، به مجموعه خط مشی های مرئی و نامرئی و ناصواب تأثیرگذار که از طرف مراجع بالادستی همچون وزارت علوم بر ساختار و کارهای دانشگاه ها تحمیل می شود، اشاره دارد. این عوامل شامل مشکلات ساختاری شرکت کنندگان در پژوهش، بی هویتی دانشگاه و فقدان نظام جامع پژوهش در کشور است.
شرکت کنندگان در پژوهش براین باورند که قوانین و مقررات سخت گیرانه آموزشی و پژوهشی، الزام اجرای بخشنامه های بالادستی، فقدان تعهد مدیران نسبت به مدیریت امور، اختلاط متولیان اداره دانشگاه و عدم نظارت مدیران بر امور، فقدان نظارت و قاطعیت برخورد با بداخلاقی های پژوهشی می تواند منجر به ظهور پدیده فرم گرایی علمی شود.
همچنین شرکت کنندگان در پژوهش براین باورند که توده ای شدن دانشگاه ها، حاکمیت هدف کسب درآمد و رقابت کاذب، اولویت افزایش کمی مقالات جهت ارتقاء، روی آوردن جامعه دانشگاهی به کمی گرایی در تولیدات علمی و مدرک فروشی نقش به سزایی در ظهور پدیده فرم گرایی علمی دارند.
از دیدگاه شرکت کنندگان در پژوهش، عواملی همچون نبود نظام جامع پژوهش و فقدان اجتماعات علمی جهت ارزیابی یکدیگر و عدم پاسخگویی دانشگاه در مقابل نیازهای جامعه، بعنوان عوامل نهادی تأثیرگذار دیگر در ظهور پدیده فرم گرایی علمی در نظام دانشگاهی کشور محسوب می شوند.
در این مطالعه راهکارهایی برای بهبود وضعیت فرم گرایی علمی در کشور عنوان شده است. ایجاد اقتصاد رقابتی در کشور، تقویت ارتباط دانشگاه با صنعت، تحول فرهنگی در دانشگاه، بازتعریف هویت دانشگاه، بازبینی در سیاستگذاری علمی کشور، بازبینی نظام جامع پژوهش در کشور و اعطای آزادی و استقلال عمل به دانشگاه همچون راهکارهای بود که در این مطالعه مطرح شدند.
به گفته پژوهشگران این مطالعه؛ نظام دانشگاهی کشور از جنبه های مختلفی در رنج است که یکی از جنبه های مناقشه برانگیز آن، نظام پژوهشی است که در سالهای اخیر از منظرهای مختلف مورد بحث و انتقاد قرار گرفته است.
فرم گرایی علمی و ایجاد روحیه پوپولیستی بجای بالندگی علمی
این پژوهشگران معتقدند که فرم گرایی علمی، منجر به رشد روحیه پوپولیستی و برندسازی شخصی بجای رشد و بالندگی علمی و شوق آموختن و آموزش دادن خواهد شد. رقابت ناسالم بین جامعه دانشگاهی شامل استاد و دانشجو برای افزایش تعداد مقالات هر چند سطحی و فاقد هرگونه نوآوری و با لابی گری هایی در سطح داوری و کوشش برای افزایش تعداد استنادات بوسیله خوداستنادی یا بوسیله دوستان و همکاران موجب افول اخلاق پژوهش و تعهد علمی در جامعه دانشگاهی خواهد شد.
این شکل از فرم گرایی با اسم رشد علمی فقط به افراد محدود نمی گردد، بلکه تلاش نشریات علمی برای کسب نمایه های بین المللی و در ادامه کسب ضریب تأثیر بالاتر نیز صورت دیگری از این فرم گرایی است که سبب شده تا خیلی از نشریات پذیرش مقالات را منوط به استناد مقالات آن مجله کرده که نمودی نیز از سوء رفتارهای علمی است که در نهایت با بررسی پایگاه های استنادی منجر به کاهش درجه علمی مجله خواهد شد.
در این مطالعه با اشاره به اصرار دانشگاه ها به کسب جایگاه در رتبه بندی های بین المللی عنوان شده است که رشد همه جانبه و ارتقای رتبه در هر یک از فاکتورهای رتبه بندی های دانشگاهی به خودی خود بد نیست، ولی متاسفانه کشورهای درحال توسعه همچون ایران، کسب جایگاه و رتبه در کوتاه ترین زمان ممکن را مبنا و هدف قرار داده اند و در حقیقت تعریف نادرست از شاخص ها را به کار بسته اند که می تواند مخرب باشد.
در انجام این تحقیق؛ مریم سادات قریشی خوراسگانی استادیار گروه مدیریت و برنامه ریزی آموزشی دانشگاه الزهرا، المیرا جنوی استادیار گروه ارزیابی سیاست ها و پایش علم، فناوری و نوآوری مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و محسن نظرزاده زارع استادیار گروه علوم تربیتی دانشگاه ملایر با یکدیگر مشارکت داشتند.
یافته های این مطالعه، تابستان ۱۴۰۰ بصورت مقاله علمی با عنوان «تبیین پدیده فرم گرایی علمی در نظام دانشگاهی ایران: عوامل و راهکارها» در فصل نامه «سیاست علم و فناوری» انتشار یافته است.
منبع: جاوید شو
این پست جاوید شو را پسندیدید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب