سیستم آموزشی فرهنگ در ژاپن

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: میلاد دلفان، رایزن فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در ژاپن در یادداشت ارسالی خود نگاهی داشته به ابعاد متنوع سیستم آموزشی در ژاپن و سیستم و روش اصول تربیت اخلاقی فرزندان. باوجود ابعاد متنوعی كه سیستم آموزشی در ژاپن دارد، نویسنده در این یادداشت اهتمام كرده با تامل بر قسمتی از این سیستم به واكاوی حوزه اصول تربیتی و اخلاقی در این كشور بپردازد.
مقدمه
در كنار خیلی از موضوعاتی كه در ژاپن مورد توجه بوده و هست و همواره در الگو برداری از فرهنگ ها و تمدن ها در مورد كشوری مانند ژاپن بسیار بارز و قابل توجه قرار گرفته، سیستم آموزشی و نظام تعلیم و تربیت در این كشور شامل ساختار، جایگاه، روش ها، بازخورها و... است و البته در كنار برخی نقدها، در مجموع مورد اقبال و پذیرش جدی است.
در این مختصر تلاش گردیده باوجود ابعاد متنوعی كه سیستم آموزشی در ژاپن دارد، نگاهی هر چند گذرا به قسمتی از این سیستم در حوزه اصول تربیتی و اخلاقی پرداخته شود.
باور عمیق به آموزش در ژاپن
آموزش در ژاپن بر اساس این باور استوار شده كه «كودك یك جواهر است». این یك اصل و باور قدیمی در ژاپن است كه از قرون وسطی الهام گرفته شده است. این باور دیرینه سبب بروز پدیده ای به نام اوجوكن (O-Juken) در ژاپن شده كه در واقع سبك ویژه ای از زندگی است. O در اوجوكن پیشوندی است كه برای «ادب» به كار می رود و Juken به مدلول «گذراندن آزمون ورودی» است.
در واقع، عبارت «O –Juken» به معنای تلاش های مشتاقانه برای آماده شدن برای گذراندن آزمون ورودی است. در نگاه اول بنظر می رسد آمادگی برای آزمون ورودی منحصر به مقاطع دبیرستان و دانشگاهی است، در صورتیكه باور عمیق به آموزش و با اعتقاد به ارزش بی بدیل كودكان، اوجوكن را به دوره های آموزشی پیش دبستانی و حتی مهدهای كودك در ژاپن تسری داده و نوع ویژه ای از اجوكن مختص به آماده سازی كودكان زیر ۶ سال برای گذراندن موفقیت آمیز و ورود به پیش دبستانی های ممتاز و معروف نیز رواج دارد.
آموزش گستره ای وسیع از اصول رفتار مودبانه در ژاپن
جامعه ژاپن را مردمی مودب می سازند و حداقل می توان اظهار داشت كه اكثریت جامعه شامل افراد مودب است. برخورد با یك ژاپنی بی ادب و گستاخ، به ندرت اتفاق می افتد. اصول رفتاری بسیار زیادی وجود دارد كه رفتار مودبانه و بهنجار را از رفتار بی ادبانه و گستاخانه متمایز می كند. اكثریت جامعه ژاپن خودرا موظف می دانند كه از هنجارها و اصول رفتار مودبانه تبعیت كنند. اصول و هنجارهای رفتار پسندیده در ژاپن بسیار گسترده است. گستردگی این اصول را می توان در زبان ژاپنی تشخیص داد كه گستره وسیعی از كلمات مودبانه و رسمی را شامل می شود كه ژاپنی ها آنرا در هنگام صحبت رعایت می كنند.
آموزش در ژاپن بر اساس این باور استوار شده كه «كودك یك جواهر است». این یك اصل و باور قدیمی در ژاپن است كه از قرون وسطی الهام گرفته شده است. این باور دیرینه سبب بروز پدیده ای به نام اوجوكن (O-Juken) در ژاپن شده كه در واقع سبك ویژه ای از زندگی استآنچه در جامعه و میان مردم پسندیده است و انتظار می رود كه همه طبق آن رفتار كنند، اصول رفتار مودبانه و رسمی است. كاربرد زبان و رفتار غیر رسمی تنها در بین دوستان نزدیك و افراد خانواده قابل قبول است. ارشدیت از نظر سن و مقام نیز یك عامل تعیین كننده در رفتار پسندیده است.
ژاپنی ها عموما نوع خاصی از رفتار و گفتار مودبانه و رسمی را نزد افراد ارشد به كار می گیرند و عدم توجه به آن اصول نزد فرد مهتر از لحاظ سنی و یا مقام ارشد در محیط كاری، گستاخی پنداشته می شود. مردم جامعه به ندرت صدای خودرا بالا می برند (حداقل در مكان های عمومی غالبا اینگونه مشاهده می شود) برهم زدن صف انتظار و انجام هرگونه عملی كه منجر به اذیت دیگران شود، رفتار مغرورانه و لاابالی نیز به ندرت دیده می شود. پوزش خواهی بسیار در گفتار و رفتار ژاپنی رایج است و آنها برای پوزش خواهی از دیگران خجالت نمی كشند. رواج غالب رفتارمودبانه به اندازه ای است كه برخورد با رفتار نابهنجار و بی ادبانه فرد را شگفت زده می كند. یكی از اصول رفتاری بسیار قابل توجه ژاپنی ها، انضباط كم نظیری است كه در بین مردم وجود دارد. در ژاپن نظم و انضباط بسیار حائز اهمیت می باشد و تاكید زیادی روی آن صورت می گیرد، به شكلی كه از آموزش آن از سنین خیلی كم صورت می گیرد. بنا بر این است كه آموزش اصول انضباطی از كودكی آغاز گشته و حساسیت زیادی بر اجرای آنها توسط كودكان است.
القاء اصالت جمع به كودكان ژاپنی
كودكان در رده سنی نوزاد تا چهارده ساله، حدود ۱۶ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر، معادل حدودا ۱۲.۸ % جمعیت جامعه ۱۲۶ میلیون نفری ژاپن را می سازند.
آنها در نظام آموزش و پرورش ژاپن پیش از هرچیز می آموزند كه چگونه عضوی از جامعه ژاپن باشند. اصالت جمع از خاصیت های خاص جامعه این كشور است كه نه تنها از لحاظ وجهه اجتماعی بلكه برای بقاء نیز ضروری می باشد. بنا بر این است كه كودكان از هر گروهی كه بدان تعلق دارند، در خانواده، مدرسه و یا حتی گروه ورزشی، انضباط و تعهدی را كه از آنها انتظار می رود، فرا می گیرند تا به عضوی حمایت گر و مسئولیت پذیر، تبدیل شوند و خانواده، مدرسه و مردم، همگی نقش مهمی را در آموزش قوانین و هنجارهای اجتماعی به كودكان، ایفا می كنند.
همانطور كه قبلا اشاره شد، هویت گروهی و اصالت جمع از خاصیت های جامعه ژاپن است. كودك از اولین سال های زندگی خود می آموزد كه لازمه موفقیت به عضویت درآمدن در گروه و هماهنگ شدن با جمع است. تاكید ژاپنی ها بر فعالیت گروهی از محیط خانواده فراتر رفته و در هر جنبه ای از زندگی آنها خودش را نشان داده است. زندگی هر ژاپنی در یك گروه متمركز است و خروج از چنین ساختاری، چه مدرسه، چه كار و یا بازی، برای یك ژاپنی در واقع به معنای عدم وجود است. یعنی فرد در جمع معنا پیدا می كند. ذوب شدن در گروه و همراهی با دیگران، نه تنها از لحاظ اجتماعی حائز اهمیت می باشد بلكه برای بقا ضروری می باشد.
ژاپنی ها عموما نوع خاصی از رفتار و گفتار مودبانه و رسمی را نزد افراد ارشد به كار می گیرند و عدم توجه به آن اصول نزد فرد مهتر از لحاظ سنی و یا مقام ارشد در محیط كاری، گستاخی پنداشته می شود. مردم جامعه به ندرت صدای خودرا بالا می برندضرب المثلی در زبان ژاپنی وجود دارد كه می گوید: «ناخنی كه از میان بقیه بلند شود، زخمی می شود.» مضمون این ضرب المثل این است كه عدم هماهنگی با جمع، واكنش جمع و ضربه پذیری را به دنبال دارد. به عبارت دیگر اگر كسی متمایز باشد مجبور به مطابقت با گروه است. این ضرب المثل به منظور تشویق افراد برای انطباق با جمع به كار می رود. عبارت آمائه كه پیش تر به آن اشاره شد، اساسی ترین مفهوم برای درك تاكید و اهمیت گروه در ژاپن است.
این مفهوم بر باورهای فردی، رفتاری و همین طور ساختار اجتماعی حاكم است. به معنای واقعی كلمه – به دیگران برای محبت نگاه كن – و بر وابستگی عمیق اجتماعی دلالت دارد.
كودكان ژاپنی از سنین پایین می آموزند تا نسبت به یكدیگر و گروهی كه به آن تعلق دارند، وفادار ( متعهد)، مسئول و وابسته باشند. در واقع، واژه ژاپنی كوجین شوگی (kojin-shugi) كه برای فردگرایی به كار می رود، دلالت منفی بر خودخواهی دارد تا بر اعتماد به نفس.
ژاپنی ها در طول زندگی خود به تأیید و رضایت گروه وابسته هستند. شخصیت آنها تابع شخصیتی است كه به آن وابسته هستند. طرد شدن و رها شدن یكی از ویرانگرترین تهدیدها برای ژاپنی هاست. به سبب وجود تاكید فرهنگی بر اقتدار (قدرت) گروه، ژاپنی ها خواسته ها و نیازهای گروه را بر خواسته ها و نیازهای فردی خود مقدم قرار می دهد و عدم هماهنگی با جمع، نوعی طغیان و یاغی گری تلقی می شود.
اگر چه لطمه شناسی روش های آموزشی و تربیتی ژاپنی در قالب این نوشتار قرار ندارد، این نكته قابل ذكر است كه به عقیده برخی، تاكید مفرط نظام آموزشی ژاپن بر هماهنگی كامل كودك با جمع، لطمه ها و تبعات منفی خاص خودرا به دنبال دارد همچون انگیزه كودك را برای خلاقیت و سبقت از دیگران، كه در چنین فرهنگی می تواند به معنای تفاوت با جمع و بی انضباطی باشد، نیز از بین می رود.
برنامه های پرورشی مدارس ژاپنی
هنگامی كه كودك ژاپنی وارد مدرسه ابتدایی می شود، با مجموعه ای جدید از انتظارات و توقعات مواجه می شود. كودك ژاپنی با ورود به مدرسه باید انتظاراتی را برآورده كند كه می توان آنها را در محورهای زیر خلاصه كرد:
- كودك باید در تلاش و كوشش ممارست ورزد. كوشش مستمر در زبان ژاپنی گامبارو (Gambaro) نامیده می شود.
- كودك باید قلب مهربانی داشته باشند. (yasashii)
- كودك باید سالم و قوی باشد. (jobu na)
- كودك باید در تحصیل سختكوش باشند. (susunde benkyo)
از یك نگاه دیگر وظیفه مدرسه در وهله نخست آموزش و تربیت كودكانی با خصوصیات زیر است:
- كودكانی با مهارت های چندگانه، اخلاق مدار و با قدرت جسمانی تا بتوانند به درستی تصمیم بگیرند و تفكر خلاقانه داشته باشند.
- كودكانی مهربان كه با جامعه همبستگی و منافع مشترك باشند.
برنامه های درسی مبتنی بر اصالت جمعی و اصول اخلاقی
آموزش شهروندی از مدارس ابتدایی شروع می شود. مدارس ژاپنی از سال ۱۹۵۸ اصول اخلاقی و هنجارهای اجتماعی لازم برای تبدیل شدن به یك شهروند مسئولیت پذیر و متعهد را به دانش آموزان آموزش می دهند.
آموزش اصول اخلاقی نه تنها نقش مهمی در كمك به كودكان برای ساختن زندگی بهتری برای خود ایفا می كند بلكه توسعه پایدار دولت و جامعه ژاپن را نیز سبب می شود.
اساس آموزش شهروندی كه در مدارس ژاپن تدریس می شود از سه اصل آموزش اخلاقی، مطالعات اجتماعی و آموزش های ویژه تشكیل می شود. واضح است كه تربیت شهروندانی فعال، بخش مهمی از دیدگاه رسمی كشور را نسبت به آنچه هدف تحصیل است، بیان می كند.
برنامه درسی مدارس ابتدایی ژاپن برای جامعه پذیری و آموزش شهروندی كودك طراحی شده است. وزارت آموزش و پرورش ژاپن اهدافی را برای آموزش ابتدایی اصول اخلاقی و اجتماعی كه متمركز بر پیشرفت كودك است، معین كردهبنابر گزارشی از شورای اصلاحات استانداردهای برنامه درسی ملی، هدف آموزش مدارس ابتدایی را تعلیم و تربیت كودكان برای بنا نهادن یك زندگی اجتماعی سالم فردی و همین طور گروهی بعنوان عضوی از جامعه، اعلام نموده است.
برنامه درسی مدارس ابتدایی ژاپن برای جامعه پذیری و آموزش شهروندی كودك طراحی شده است. وزارت آموزش و پرورش ژاپن اهدافی را برای آموزش ابتدایی اصول اخلاقی و اجتماعی كه متمركز بر پیشرفت كودك است، معین كرده. بعنوان مثال، در برنامه درسی آموزش اخلاق در مدارس ژاپنی، كودك می آموزد كه «آزادی همه را احترام گذارد و در مقابل فعالیت های خود مسئول باشد.»
چهار حوزه برنامه آموزش اصول اخلاقی
برنامه آموزش اصول اخلاقی در مدارس ژاپن به چهار حوزه آموزشی تقسیم می شود. این چهار حوزه عبارتند از: خودآگاهی، روابط با دیگر افراد، روابط با گروه ها و جامعه و در نهایت روابط با طبیعت و جهان.
چهار هدف عمده برنامه درسی اصول اخلاقی آموزش سخت كوشی، استقامت، توانایی تصمیم گیری برای انجام كارهای دشوار و تعهد به دانش آموزان است. برنامه درسی مطالعات اجتماعی به منظور كمك به بالا بردن آگاهی كودكان در ارتباط با شهروندی در یك جامعه دموكراتیك و صلح آمیز طراحی شده است. واحدهای درسی مطالعات اجتماعی ابتدایی عبارتند از جامعه، خانواده، اخلاق كاری، همكاری در جامعه و میراث فرهنگی و اجتماعی ملی است.
جدول زیر واحدهای درسی آموزش اصول اخلاقی در مدارس ابتدایی ژاپن برمبنای چهار حوزه اخلاقی را نشان داده است.

یك دانش آموز به سرعت می آموزد كه مدرسه از وی چه انتظاراتی دارد. فلسفه مدرسه، قوانین كلاس درس، تعامل معلم و دانش آموز و برنامه درسی ملی، همگی برای كمك به رشد ذهنی و درك مسئولیت های وی طراحی شده اند.