گزارشی از فرهنگ سنتی آفریقایی
ماسك های آیینی و كاركردهای آن در فرهنگ آفریقایی
جاوید شو: ماسك های آئینی و تشریفاتی یكی از خاصیت های اساسی در فرهنگ و هنر سنتی مردمان آفریقای غربی و زیر صحرا است.
به گزارش جاوید شو به نقل از مهر، رایزن فرهنگی در غنا در این زمینه تشریح می كند، در صورتیكه مفاهیم خاص مربوط به ماسك ها در فرهنگ های مختلف بسیار متفاوت می باشد، اما بعضی از خصیصه ها و خاصیت های فرهنگی مشترك در فرهنگ های آفریقایی متداول می باشد. بعنوان مثال، ماسك ها معمولاً در فرهنگ آفریقایی مفاهیمی مذهبی و معنوی دارند و از آنها در رقص های آئینی و رویدادهای اجتماعی و مذهبی استفاده شده و جایگاه ویژه ای نیز به هنرمندانی كه در تولید و استفاده از آنها نقش ایفا می كنند، اختصاص داده می شود. در بیشتر موارد، هنر ساخت چنین ماسك هایی به همراه دانش و معانی نمادین آنها از پدر به فرزندان منتقل می شود.
ماسك ها یكی از عناصر هنری و فرهنگی آفریقا است كه بطور كلی بر هنر غرب و اروپا تأثیر نمایانی داشته، بطوریكه در قرن بیستم آثار هنری مانند كوبیسم، فاویسم و اكسپرسیونیسم غالباً از میراث گسترده و متنوع ماسك های آفریقایی الهام گرفته اند. این اثر را همچنان می توان در رژه ها و كارنوال های آمریكای جنوبی و مركزی كه عمدتاً از ماسك استفاده می نمایند، یافت.
معنا و مفاهیم آئینی و اجتماعی ماسك ها
در بیشتر فرهنگ های سنتی آفریقا، فردی كه ماسك آئینی می پوشد از نظر مفهومی هویت انسانی خودرا از دست می دهد و به روحی باز می گردد كه توسط خود ماسك به وجود آمده است. این تغییر و تحول حاصله از پوشیدن ماسك معمولاً مبتنی بر اعمال و انواع خاصی از موسیقی، رقص یا لباس های آئینی بوده تا به پنهان كردن هویت انسانی فرد استفاده كننده از ماسك كمك نماید. در این حالت فرد با پوشیدن ماسك به صورتی واسطه تبدیل می شود تا امكان گفتگوی بین جامعه خود و ارواح را فراهم آورد (معمولاً ارتباط با ارواح مردگان یا ارتباط با طبیعت). رقص نقاب بخش قابل توجه ای از مراسم های سنتی آفریقا همچون عروسی ها، تشییع جنازه، به ویژه در شروع مراسم و غیر از آنرا در بر می گیرد. بعضی از پیچیده ترین مراسم های آئینی كه توسط پژوهشگران مورد مطالعه قرار گرفته است، مربوط به فرهنگ آئینی نیجریه است؛ كه در میان مردمان یوروبا و ادو دیده می شود و شباهت هایی با مفهوم تئاتر غربی دارد.
از آنجایی كه هر ماسك دارای مفاهیم معنوی خاصی است، پس بیشتر مراسم سنتی آفریقایی از چندین ماسك سنتی نیز برخوردارست. بعنوان مثال آئین سنتی قوم «دوگون» مالی، شامل سه آئین اصلی است («آوا» یا آئین مردگان، بینی یا آئین ارتباط با ارواح و «لبی» یا آئین طبیعت). هر یك از این آئین ها، ارواح معنوی خودرا دارند كه بطور كلی برابر با ۷۸ نوع مختلف از ماسك های آئینی است.
غالباً اتفاق می افتد كه كیفیت هنری و پیچیدگی تصویر یك ماسك نشان دهنده اهمیت نسبی روح به تصویر كشیده شده در نظام اعتقادی یك قبیله و یا قشر خاص است؛ بعنوان مثال، ماسك های ساده تری مانند «كپلی كپلی» مردمان بااوولی ساحل عاج را می توان نام برد كه شامل دایره ای با چشمان حیوان، دهان و شاخ، وابسته به ارواح پست تر هستند.
یكی دیگر از خاصیت های مفاهیم معنوی این ماسك ها این است كه فقط افراد منتخب حق پوشیدن آنرا دارند. بعنوان مثال: فقط سیاهان مجاز به پوشیدن این ماسك ها هستند. در خیلی از موارد، فقط مردان، به ویژه بزرگان یا افراد دارای موقعیت اجتماعی بالا، می توانند این ماسك ها را بپوشند، برخی نیز صرفاً متعلق به رئسای قبایل و پادشاهان هستند. مهمترین ماسك ها اغلب مواردی هستند كه آمیخته با ارواح پادشاهان فوت شده و شخصیت های ممتاز جامعه باشند، مثلاً پادشاهان سلسله "كوبا " از ماسك خاصی استفاده می نمایند كه نماینده نخستین جد سلسله حاكم است. بعضی از فرهنگ ها نیز ماسك های خاصی دارند كه به رده هایی چون رزمندگان یا پزشكان جادوگر اختصاص دارد.
ماسك آفریقایی معمولاً از صورت انسان و یا پوزه حیوان شكل می گیرد كه البته این كار به صورت انتزاعی انجام می شود. فقدان واقع گرایی در ماسك های آفریقایی (و بطور كلی هنر آفریقایی) با این واقعیت صدق می كند كه بیشتر فرهنگ های آفریقایی، به وضوح جوهر یك موضوع را از نگاه به آن متمایز می كند و موضوع اصلی نیز نمایش هنر است. نمونه افراطی از اینگونه ماسك ها را می توان در ماسك «این وان تینتی» مردمان «باوا» (بوركینافاسو) دید كه نمایانگر پرواز ارواح جنگل است.
از آنجایی كه این ارواح، نامرئی به نظر می رسند، ماسك مربوطه از شكل های كاملاً هندسی و انتزاعی تشكیل می شوند. عناصر زیبایی شناسی در ظاهر ماسك با اشكال سنتی كد گذاری شده است و ممكنست یك جامعه خاصی را مشخص یا معنای خاصی را منتقل كند. بعنوان مثال، در هر دو قبیله «باوا» و «بونا» در بوركینافاسو، از ماسك های «شاهین» استفاده می شود، فلذا هویت استفاده كننده ماسك كه می تواند از اعضای قبیله «باوا» یا «بونا» باشد، با شكل خاصی از منقار متمایز می شوند. در هر دو مورد بال های شاهین با الگوهای هندسی تزئین شده اند كه دارای معانی اخلاقی است. صفات نمایانگر ارزش های اخلاقی در خیلی از فرهنگ ها یافت می شوند. خطوط اره ای شكل مسیری سخت را نشان میدهد كه نیاكان دنبال كرده اند، در صورتیكه الگوهای شطرنجی نشان دهنده اثر متقابل ضدین است (زن و مرد، شب و روز، سفید و سیاه و....). مثال دیگر، در مورد ماسك های مردمان «سنفو» از ساحل عاج است كه چشمان آن نیمه بسته هستند كه سمبل یك نگرش صلح جویانه، خود كنترلی و شكیبایی است. در سیرالئون و جاهای دیگر چشم و دهان كوچك نشانه فروتنی و وجود یك پیشانی گسترده و برجسته نشان دهنده خرد است. در گابون بزرگ بودن چانه و دهان سمبل اقتدار و قدرت است. در «گریبو» ساحل عاج حكاكی ماسك با چشم های گرد، برای نشان دادن هوشیاری و عصبانیت، بینی مستقیم نشان دهنده عدم تمایل به عقب نشینی و انزوا، استفاده می شوند.
حیوانات موضوعات عادی در ماسك های آفریقایی هستند. ماسك حیوانات در واقع ممكنست روح حیوانات را نمایان سازد، به شكلی كه ماسك پوشان به وسیله ای برای صحبت با حیوانات تبدیل شوند (به عنوان مثال زمانی كه بخواهند حیوانات وحشی را از روستا دور كنند). با وجود این، در بسیاری موارد، یك حیوان می تواند، نمادی از فضائل خاص باشد.
موضوعات حیوانی معمولاً شامل گاومیش (نشانه قدرت در فرهنگ «بااوولی»)، تمساح، شاهین، كفتار، «وورتوگ» و بز كوهی هستند. بزهای كوهی بعنوان نماد كشاورزی در خیلی از فرهنگ های منطقه مالی (به عنوان مثال در فرهنگ «دوگون» و «بامبارا») نقش اساسی دارند.
ماسك های بزكوهی «دوگون» بسیار انتزاعی هستند و دارای شكل مستطیلی و شاخ های فراوان (نمادی از فراوانی برداشت) هستند.
ماسك های بزكوهی بامبارا به نام «چیوارا» شاخ های بلند دارند كه نشان دهنده رشد و رونق «ارزن»، پاها (سمبل ریشه ها)، گوش های بلند (سمبل آوازهایی هست كه توسط زنان شاغل در زمان برداشت خوانده می شود) و خطوط اره ای شكل نشان دهنده مسیری است كه بوسیله خورشید بین دو نقطه دنبال می شود.
مواد و ساختار تشكیل دهنده ماسك
ماسك های مسی و چوبی آفریقای مركزی
متداول ترین مواد اولیه جهت ساخت ماسك، چوب است، بااینكه طیف گسترده ای از عناصر دیگری نیز قابل استفاده هستند، همچون می توان از سنگ سبك مانند «استاتیت»، فلزاتی مانند، مس یا برنز، انواع مختلف پارچه، سفال و … استفاده نمود. بعضی از ماسك ها نیز به صورت نقاشی بر روی صورت است كه عموماً از رنگ های طبیعی مانند خاك سرخ استفاده می شود.
همچنین برای تزئین ماسك ها از طیف گسترده ای از وسایل تزئینی مانند موی حیوانات، شاخ یا دندان ها، صدف های دریایی، دانه های گیاهی، پوست تخم مرغ و پر پرندگان استفاده می شود. مثلاً از موی حیوانات اغلب برای مو یا ریش استفاده می نمایند.
ساختار كلی یك ماسك بسته به روشی كه برای پوشیدن در نظر گرفته شده، متفاوت می باشد. رایج ترین نوع آن پوشیدن بر روی سطح صورت است، برخی دیگر مانند كلاه ها بر روی سر استفاده می شوند كه نمونه هایی از آنها را می توان در مردمان «اكوی» كشور نیجریه و «باوا» بوركینافاسو، همین طور ماسك های مشهور «چیوارا» در مردمان «بامبارا» مشاهده كرد. برخی دیگر مانند كلاه هایی هستند كه سر و صورت را می پوشاند، این نوع را می توان در جامعه «سانده» در لیبریا و مردمان «منده» سیرالئون كه با چوب های توخالی ساخته می شوند، دید. گروهی از فرهنگ های آفریقایی دارای زیورآلات شبیه به ماسك هستند كه بجای سر و صورت روی سینه را می پوشاند. این نوع از ماسك ها توسط مردم «ماكونده» در كشورهای آفریقای شرقی مانند تانزانیا و كنیا به ویژه در مراسم های سنتی مانند «ایندومو» استفاده می شوند.
اصالت فرهنگی و صنعت تجاری ماسك
از آنجایی كه ماسك های آفریقایی تا حد زیادی مورد توجه گردشگر های اروپایی قرار گرفته است، در بسیار از بازارها و مغازه های گردشگری آفریقا به شكل گسترده خرید و فروش می شوند. در نتیجه هنر سنتی ماسك سازی كه امری ممتاز شناخته می شد، به تدریج متوقف شده است و جای خودرا به تولید انبوه ماسك داده است. با اینكه ماسك های تجاری كم و بیش بازتولید همان ماسك های سنتی هستند، اما با گذشت زمان این ارتباط تضعیف می شود، برای اینكه منطق سوداگری تولید انبوه این كالا موجب می شود كه منشأ جغرافیایی و فرهنگ واقعی ماسك های موجود در مكان هایی مانند فروشگاه ها و بازارهای توریستی نادیده گرفته شوند، بعنوان مثال، بازار «اوكاهانجا» در نامیبیا بیشتر ماسك هایی را كه به معرض فروش گذاشته اند، در زیمبابوه تولید می شوند، برای اینكه ارزان تر و راحت تر از ماسك های محلی هستند، و به نوبه خود، ماسك سازان زیمبابوه ای ماسك های مختلفی را تقریباً از همه جای آفریقا را تولید می كنند كه متعلق به میراث فرهنگ محلی خود نیستند.
عناصر حیوانی ماسك
تنوع متداول در موضوع ماسك حیوانات، تركیب چندین صفت حیوان مجزا در یك ماسك منفرد است، كه گاهی با صفات انسانی نیز هم راه است. در هم آمیختن صفات متمایز حیوانات گاهی اوقات ابزاری برای نشان دادن فضیلت غیر معمول، استثنایی و والا در جامعه است. بعنوان مثال، جوامع «پورو» از مردمان «سنوفو» كشور ساحل عاج دارای ماسك هایی هستند كه با ادغام سه نماد مختلف «خطر» از قدرت استثنایی جامعه تجلیل می كنند كه شامل شاخ های بز كوهی، دندان های تمساح و دندان نیش «وورتوگ» است. مثال مشهور دیگر، ماسك های «كی فوبیی» از مردمان «سونگی» حوزه كنگو است كه تلفیقی از شكل راه راه پوست گورخر، دندان تمساح، چشم سوسمار كوچك و دهان «ارادوارك» تاج خروس، پر جغد و موارد دیگر است.
جلوه زنانه در ماسك ها
یكی دیگر از موضوعات رایج در ماسك های آفریقایی، وجود چهره یك زن است كه معمولاً مبتنی بر آرمان های فرهنگی خاص برمبنای زیبایی زنانه است. مثلاً ماسك های زنانه «پونو» از مردمان گابن، موژه هایی بلند و خمیده، چشم های بادام شكل، چانه ای نازك و تزئینات سنتی روی گونه های خود دارند، برای اینكه همه این موارد از خاصیت های خوب اجتماعی به حساب می آیند.
ماسك های زنانه مردمان «باگا» دارای زیبایی های زنانه است و در خیلی از موارد، پوشیدن آن برای مردان نیز تاكید شده است.
یكی از بازنمایی های مشهور زیبایی های زنانه، در ماسك های «ایدیا» از بنین است. اعتقاد بر این است كه این ماسك توسط یكی از پادشاهان بنین به یاد و به خاطر احترام به مادرش بعد از مرگ، در مراسم های خاصی مورد استفاده قرار می گرفت.
ماسك های مردگان (اجداد)
از آنجایی كه عزت و تكریم اجداد و مردگان در بیشتر فرهنگ های آفریقایی یكی از عناصر مهم این فرهنگ ها شمرده می شود، جای تعجب ندارد كه مردگان نیز موضوع مشترك برای ماسك های آفریقایی باشند. ماسك هایی كه به نیاكان مرده بازگشت می كنند، بیشتر از جمجمه انسان شكل می گیرند.
نمونه مشهور آن «موانا پوو» (به معنای «زن جوان») در بین مردمان «چوكووه» آنگولا است كه با تركیب عناصری كه به زیبایی زنانه (همچون چهره بیضی متناسب، بینی و چانه كوچك) و المان های مرگ (همچون چشم فرورفته، پوست ترك خورده و اشك) اشاره دارد، این نماد یك اجداد زن است كه در جوانی درگذشته و در مناسكی مانند مراسم ختنه و مراسم مربوط به تجدید حیات، محترم شمرده می شود.
از آنجایی كه عزت مردگان بیشتر با باروری و تولید مثل مرتبط می باشد، خیلی از ماسك های اجداد مرده نیز دارای علایم جنسی هستند. بعنوان مثال، ماسك «اندیامبا» از مردمان «یاكا» (آنگولا و كنگو)، كه در آن، ضمن استفاده از جمجمه انسان برای تشكیل بینی از شبیه سازی اندام جنسی مردان كه نماد زایش و باروری در انسان است، نیز استفاده می شود.
یك گروه خاص از ماسك های اجداد مربوط به افراد مطرح تاریخی و افسانه ای هستند. بعنوان نمونه، ماسك «موواش آمبوایی» متعلق به مردمان «كوبا» در كنگو نماینده بنیانگذار افسانه ای پادشاهی «كوبا» در آفریقای مركزی است، در صورتیكه ماسك «امگادی امواش» نماد همسرش «میول» است.
منبع: جاوید شو
این پست جاوید شو را پسندیدید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب